Македонецот избра доброволно ропство
Додека со восхит ја следиме храбрата и спонтана реакција на босанските граѓани, а со гадење ги доживуваме манипулациите на нивните политички елити, одново е време уште еднаш да се запрашаме: кој е проблемот со нас Македонците?
Во обид да одговорам на ова прашање, денес ќе ја завршам серијата од три-четири подолги текстови, преку кои се обидувам да дадам автентична интерпретација на „вродените“ или стекнатите недржавнички, неграѓански и бескарактерни особини на Македонецот во однос на слободата и демократијата. Не мислам дека одговорите кои ги понудив ја исцрпуваат темата, ниту пак дека се апсолутно точни, но, во најмала рака, продлабочив една егзистенцијална, општествена и политичка состојба која, евентуално, ќе добие дефинитивен одговор само тогаш кога ќе почнеме да дејствуваме.
Главното прашање кое цело време се проткајува во оваа куса серија е: Зошто Македонецот е наклонет кон „доброволно ропство“? Станува збор за оксиморон кој е тежок за дешифрирање. Ако човек постапува доброволно тогаш не е роб, и ако е роб тогаш сигурно не е по сопствена волја. Но, ете, кај Македонецот оксимороните имаат своја валидност, зашто секогаш кога сме исправени пред нешто корисно за самите нас, ние или се откажуваме од слободата на нашата волја или се навикнуваме на постојаното откажување.
Овој пат анализата ќе ја збогатам со антрополошкиот аспект на нашето „доброволно ропство“, преку една генерализација и типизација на нашите индивидуални особини и карактеристики, кои се имаат претворено во колективни парадигми.
И, конечно, од индивидуалните мани во однос на нашата (не)слобода, ќе извлечам пластичен пример за нашето колективно неразбирање на демократското поведение и граѓанското однесување.
Кои се главните типови на Македонец со кои секојдневно се соочуваме? Тоа се опортунистот, конформистот, медиокритетот/релативист и страшливецот.
Опортунистот или кариеристот е оној кој секогаш е способен да се закачи за некого. Туѓата моќ е нивната шанса, и кога истата ќе помине покрај него, или над него, тој се закачува за возот. Во замена на услуги и заштита, тој нуди сервилност и верност, односно, се откажува од слободата. Неспособноста да биде независна индивидуа, еднаш кога ќе се стави во полза или во функција на заштитникот, ја претвара во „доброволно ропство“ и станува дел од машината која поробува сè останато. Опортунистот е секогаш една од главните карики при креирањето на режимските машини. Еднаш купен, тој не може себе да се откупи. Еднаш купен, тој го чека моментот кога ќе биде повикан да ја плати цената за добиените услуги и за фаворизирањето. Неговата слобода е проста илузија, а неговата индивидуа е непостојна. Опортунистот е дел од еден клиентелистички систем кој ниту почнува, а ниту завршува со него, туку како руските кукли матрјошки, секогаш има некој над него и некој под него. Така, во едно расипано општество куклите на клиентелизмот можат да се бројат во стотици, илјадници, милиони. Тиранинот генерира мали тирани, а со опортунистите границата помеѓу потчинувачот и потчинетиот се губи, нивниот број се изедначува. Сите стануваат дел од еден систем на паразити, кои ја уништуваат својата, но и туѓата слобода.
Конформистот, пак, е неспособен да се вреднува самиот себеси доколку не е изедначен со сите останати. Таквиот човек не се ни прашува што самиот очекува од себеси, туку единствено е преокупиран со тоа што другите очекуваат од него. Тој мора да е дел од „масата“, зашто само така ја пронаоѓа својата индивидуалност, кога суштински ја губи. Неговата единствена опсесија е да се чувствува прифатен, на место. И конформистот е своевиден кариерист, со тоа што е формалист, кому не е важен самиот успех, колку да дејствува или да се прикаже како успешен. Таа наклонетост кон имитација се претвора во спонтано и доброволно прифаќање на наметнатите мислења. Така, неговата индивидуалност се покорува на најмизерниот и на најсмешниот вид покорување: пренемагањето да се биде актуелен или во тренд. Потчинетоста на ваквата личност е многу опасна во општества каде режимот постојано наметнува мислења и пере мозоци. Конформистот е еден од најуплашените зашто постојано чувствува дека е мета на колективните ставови и погледи. Така, за да не биде исклучен од логиката на „масите“ или од мнозинството, тој дополнително ќе ги појачува приспособувањето и послушноста. Конформистот е исто така силна алка во режимската машина, зашто тој е дел од моралната полиција на системот. Тој е дури и пострашен од опортунистот, зашто неговата потчинетост е комплетно внатрешна, самопроизведена, а потоа е и екстернализирана. Човек е слободен да биде конформист, но не и да се нарекува човек.
Медиокритетот е најголем релативист зашто тој е заинтересиран единствено за своите лични интереси и потреби. Сè што е надвор од неговите интереси пежоративно се опишува како „политика“. Пред секое општествено прашање или проблематика ваквиот човек демонстрира хипокризија и лажна супериорност. Неговото мото е: сите се исти, ниту едните грешат, ниту другите се во право! Па, ете, јас не се валкам и не се мешам! Во амбиент каде ваквите ставови поминуваат, релативистот е полн со себе, сигурен и е агресивен. Доколку излезе од својата комфорна зона, тој е изгубен, импотентен, неспособен за дијалог или за дебата. Медиокритетскиот релативист глуми индивидуалност и автентичност демонстрирајќи нарцисоидност, а својата политичка неутралност, односно неписменост, ја маскира зад егзибиционизмот. Ваквите циници најдобро ги опишал Токвил: „гледам маса на безбројно слични луѓе кои се вртат околу себеси за да си обезбедат ситни, вулгарни задоволства“. Ваквите луѓе, ваквата маса релативисти се тука за да ја оправдаат и најголемата неправда, за и најсилната репресија да ни ја прикажат како нешто демократско. За нив секој став може да биде легитимен, доколку е ист како нивниот, несвесни дека секој став може да се искаже, но не и да се легитимира. За релативистот е важно луѓето да се наводно среќни, само доколку не размислуваат како навистина да станат среќни. Таквиот човек не е слободен, тој само глуми слобода со тоа што инфантилно ја негира својата неслобода или туѓата желба за слобода.
Страшливецот се плаши од слободата. Што би рекол Фројд: „напредниот човек жртвувал дел од својата слобода за малку сигурност“. Јас би додал дека заостанатиот Македонец ја жртвува сета своја слобода за апсолутна несигурност. Можеби Достоевски, во славниот дијалог со Големиот инквизитор, има подобра и поблиска дефиниција за нашиот однос кон слободата. „Настрана што зборуваат идеалистите, единствена аспирација на човечкото суштество е да се ослободи од слободата, да ја стави во раце на инквизиторите, во замена за сигурноста дека ќе добие ‘земен леб’ тој симбол на комерцијализација на постоењето“. Ете, за страшливецот земниот леб, материјалните нешта кои треба да ги добие се безбројни, и затоа од безброј причини тој е неслободен. Страшливецот е најголемата овца, нему секогаш е потребен пастир.
Ете го нашиот карактер, слободен да биде неслободен, да жртвува сè од себе, да тргне од себе, да се изгуби себе, а по пат да изгуби и нешто далеку поголемо од самиот себе.
Проблемот со секоја од овие карактерни особини на Македонецот е што имплицира неспособност за апстрактна мисла, за генерално гледиште, за поглед кој излегува од личниот интерес. Затоа сме неспособни да сфатиме дека сме фрагменти од истиот род, од истата заедница. Ни фали визија за заедница која е едно со човекот, дека човекот ја прави заедницата, па затоа и ја немаме. Од истите причини немаме и не можеме да имаме демократија.
Демократијата е инструмент и состојба која не е компатибилна со инфантилно однесување и карактери. Ако човек не разбере дека преку личното надминување и подобрување таквите состојби се надминуваат, тогаш не може ни да ја разбере демократијата. Народот владее преку дејствување. Карактерите кои ги опишав не само што не дејствуваат во насока на заедница и демократија, туку нудат безброј оправдувања како да се дејствува спротивно на истите. Сега, јасно е дека не можеме да зборуваме за народ ако немаме граѓани, луѓе кои правилно ќе дејствуваат и на тој начин ќе формираат народ.
Ние паѓаме на двете полиња. Прво не сме народ, не сме заедница, а потоа не сме демократија зашто ниту дејствуваме, ниту се трудиме да ја реализираме или одржиме. Тоа е и причината зошто со нас владее тесна олигархија или авторитарен режим. Нашата промена или регресија, или пак, непоместување, не е санкционирано од никаква уставна или законска промена, туку од нашата карактерна или човечка непроменливост. Просто кажано, ние се имаме откажано или не сакаме да ја користиме нашата моќ, да ги ефектуираме нашите права и нашите должности. Ние абдициравме и се самораспуштивме како народ.
Замислете го нашето општество како едно семејство. Секоја акција на членовите од семејството се однесува на самата индивидуа засебно, но и на семејството во својата целина. Секоја индивидуална акција, од тоа кога се будиш, дали одиш на работа, дали учествуваш во домашните обврски, влијае на семејството. Ако почнеш да стануваш доцна, да доцниш на работа, тоа носи ризик дека ќе ја изгубиш работата. Ако ја изгубиш работата тоа неминовно ќе се одрази на семејниот буџет и на целото семејство.
Или, пак, ако си комплетно незаинтересиран за некои базични организациски постапки во самото семејство, од купување намирници, грижа за просторот, организација на заедничкиот живот, ризикуваш да го загрозиш квалитетот на живот на семејството, но и сопствениот животен квалитет. Прво, нема повеќе да имаш право да одлучуваш, туку ќе трпиш одлуки, а второ, ќе ја уништиш хармонијата, соживотот, или животниот квалитет.
Тоа што се случува во семејството, се случува и во едно општество. Во демократско општество правилата предвидуваат можност да се грижиш и да раководиш со сопствениот живот и да придонесуваш во колективниот. Но, доколку можноста не се искористува, доколку недостасува дејствувањето и трудот, демократијата полека исчезнува. Правилата не се доволни, зашто правилата не ти даваат право да владееш. Право да владееш ти дава само трудот, акцијата, партиципацијата во владеењето; во спротивно, ќе те владее некој друг.